Η εξέλιξη της ανθρώπινης ηθικής

Ελάχιστες πλευρές της εξέλιξης υπήρξαν περισσότερο αμφιλεγόμε­νες από την εξήγηση της προέλευσης της ανθρώπινης ηθικής. Από το 1859 και μετά, εγειρόταν ξανά και ξανά η ένσταση ότι η αλτρουιστική συμπεριφορά ήταν ασυμβίβαστη προς τη φυσική επιλογή. Συχνά ετίθετο το εξής ερώτημα: Δεν είναι η ιδιοτέλεια η μόνη συμπε­ριφορά η οποία μπορεί να επιβραβεύεται από την επιλογή; Τι είναι ο αλτρουισμός και πώς μπορεί να ορισθεί; Ο αλτρουισμός οφείλεται σε κάποια γενετική προδιάθεση ή εξολοκλήρου στην εκπαίδευση και τη μάθηση;

Είναι ίσως εύλογο να παραδεχθούμε ότι δεν είχε επιτευχθεί πραγ­ματική πρόοδος στην απάντηση των ανωτέρω ερωτημάτων, ώσπου μελετήθηκε η αντίστοιχη συμπεριφορά σε διάφορα είδη ζώων. Από τις μελέτες αυτές αποκαλύφθηκε ότι πρέπει κανείς να διακρίνει δι­αφορετικούς τύπους αλτρουισμού, και να αναγνωρίζει διαφορετικές κατηγορίες αποδεκτών προς τους οποίους κατευθύνεται η αλτρουιστική συμπεριφορά

Παραδοσιακά ο αλτρουισμός ορίζεται ως μια ενέργεια-πράξη η οποία είναι ευεργετική για τον αποδέκτη, αλλά εκτελείται από τον αλτρουιστή με κάποιο κόστος. Ο ορισμός αυτός αποκλείει κάδε ευγένεια και προθυμία για βοήθεια που εκδηλώνεται χωρίς αξιοσημείωτο κόστος. Ωστόσο, σε μια κοινωνική ομάδα, μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς συνίσταται σε πράξεις ευγένειας και αβρότητας οι οποίες τελούνται χωρίς κανένα αισθητό κόστος. Και αυτό ακριβώς το είδος συμπεριφοράς δεν είναι μόνο πολύ σημαντικό για τη συνοχή μιας κοινωνικής ομάδας, αλλά ανοίγει επίσης ένα πέρασμα προς τον αυστηρά ορισμένο αλτρουισμό.

ΤΑ ΤΡΙΑ ΕΙΔΗ ΑΛΤΡΟΥΙΣΜΟΥ

Όταν συγκρίνουμε διαφορετικά είδη αλτρουισμού, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις διαφορετικές κατηγορίες οι οποίες διαφέρουν στο μέγεθος και στην εξελικτική σημασία του αλτρουισμού τους.

Αλτρουισμός για το όφελος των ιδίων απογόνων. Δεν χρειάζεται κάποιο επιχείρημα για να υποστηρίξουμε ότι αυτός ο αλτρουισμός θα ευνοούνταν από τη φυσική επιλογή. Ότι κάνει ένας γονέας για να επαυξήσει την ευημερία και την επιβίωση των απογόνων του ευνοεί τον ίδιο του το γονότυπο.

Ευνοϊκή μεταχείριση των στενών συγγενών (επιλογή του συγγενούς). Τα περισσότερα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας αποτελούν μέλη μιας διευρυμένης οικογένειας και μοιράζονται τμήμα του ίδιου γονοτύπου. Κάθε αλτρουισμός λοιπόν μεταξύ συγγενών ευνοείται από τη φυσική επιλογή. Αυτό το είδος αλτρουισμού είναι χαρακτηριστικό μεταξύ των αδελφών που αλληλογνωρίζονται από τη γέννησή τους και έχουν μεγαλώσει μαζί. Όπως επεσήμανε ίσως πρώτος ο J.B.S. Haldane, κάθε υποστήριξη που προσφέρεις σε έναν στενό συγγενή επαυξάνει τη δική σου αρμοστικότητα, επειδή οι συγγενείς σου κατέχουν μέρος του γονοτύπου σου (επιλογή εγκλείουσας αρμοστικότητας). Η ορθότητα αυτού του συμπεράσματος καταδείχθηκε από τον Hamilton (1964), ο οποίος το εφάρμοσε στην εξήγηση της ύπαρξης καστών στα κοινωνικά υμενόπτερα. Το ερώτημα εάν ευνοούνται ή όχι και οι πιο μακρινοί συγγενείς παραμένει επίμαχο.

Αλτρουισμός μεταξύ μελών της ίδιας κοινωνικής ομάδας. Οι κοινωνικές ομάδες αποτελούνται συνήθως όχι μόνο από μέλη μιας διευρυμένης οικογένειας αλλά και από «μετανάστες», ξένους που μετακινήθηκαν από κάποια άλλη ομάδα σε αναζήτηση δεσμού. Σε μια κοινωνική ομάδα, τα μέλη της δείχνουν να αντιλαμβάνονται ότι πρόσθετοι εργάτες ή ενδεχόμενοι γεννήτορες μερικές φορές θα ενίσχυαν την ομάδα, και ως εκ τούτου είναι συνήθως κάπως ανεκτικοί προς τέτοιους νεοαφιχθέντες. Μάλιστα, η ανάπτυξη φιλικών και συνεργατικών αισθημάτων μεταξύ όλων των μελών της ίδιας κοινωνικής ομάδας πιθανόν να ευνοείται από τη φυσική επιλογή. Πάντως, σε μια κοινωνική ομάδα δεν είναι αρκετά σίγουρο πόσο σημαντικότερος αποδεικνύεται ο αλτρουισμός μεταξύ συγγενικών ατόμων (επιλογή του συγγενούς) απ’ ότι προς τα άλλα μέλη της ομάδας.

Αμοιβαία προθυμία για βοήθεια. Η συνοχή μιας κοινωνικής ομάδας εντείνεται από την αμοιβαία προθυμία για βοήθεια. Μεταξύ των κοινωνικών ζώων συχνά παρατηρείται ένα άτομο να βοηθά κάποιο άλλο με την προσδοκία ότι μελλοντικά ο αποδέκτης θα ανταποδώσει τη χάρη. Η εν λόγω συμπεριφορά συνήθως αναφέρεται ως αμοιβαίος αλτρουισμός, αλλά, λόγω της προσδοκώμενης αμοιβαιότητας, το κίνητρο τούτης της προθυμίας για βοήθεια είναι προφανώς εγωιστικό. Αυτού του τύπου η αμοιβαία προθυμία για βοήθεια δεν απαντά μόνο μεταξύ μελών της ίδιας κοινωνικής ομάδας, αλλά μερικές φορές ακόμη και μεταξύ μελών διαφορετικών ομάδων, και μάλιστα ενίοτε μεταξύ μελών διαφορετικών ειδών. Τα «ψάρια-καθαριστές» που απαλλάσσουν τα μεγάλα ψάρια-θηρευτές από τα εξωτερικά παράσιτα (ομολογουμένως με αντάλλαγμα τροφή και προστασία) αντιπροσωπεύουν μια τέτοια διαειδική προθυμία για βοήθεια. Θα μπορούσε κανείς να συμπεριλάβει σε αυτή την κατηγορία την πλήρη σειρά των συμβιωτικών αλληλεπιδράσεων.

Συμπεριφορά προς τους ξένους παρείσακτους. Οι ίδιοι τύποι αλτρουισμού που αναπτύσσονται προς τα υπόλοιπα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας σπανίως προσφέρονται στους παρείσακτους. Οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες συνήθως ανταγωνίζονται μεταξύ τους και, όχι σπάνια, πολεμούν η μία την άλλη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ιστορία των Hominidae είναι μια ιστορία γενοκτονιών. Μάλιστα, το ίδιο μπορεί προφανώς να ειπωθεί και για τους χιμπατζήδες. Πώς θα μπορούσε, λοιπόν, η προδιάθεση των μελών μιας κοινωνικής ομάδας για αλτρουιστική συμπεριφορά να επανακατευθυνθεί ώστε να συμπεριλάβει μεταξύ των αποδεκτών του αλτρουισμού τους άτομα που δεν αποτελούν μέλη της ομάδας; Πώς μπορεί να δημιουργηθεί ένας τέτοιος αλτρουισμός προς τους παρείσακτους; Προδήλως, η γνήσια ηθική μπορεί να αναπτυχθεί μόνο με την προσθήκη αυτού του καθολικού αλτρουισμού στον «εγωιστικό» αλτρουισμό της κοινωνικής ομάδας.

Πώς μπορεί να εδραιώθηκε στο ανθρώπινο είδος ένας τέτοιος αλτρουισμός προς τους παρείσακτους; Θα μπορούσαμε να επικαλεσθούμε τη φυσική επιλογή; Έγιναν πολλές τέτοιες προσπάθειες, αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία. Είναι δύσκολο να κατασκευάσουμε ένα σενάριο στο οποίο μια καλοπροαίρετη συμπεριφορά προς τους ανταγωνιστές και τους εχθρούς θα μπορούσε να επιβραβευθεί από τη φυσική επιλογή. Εν προκειμένω, έχει ενδιαφέρον να διαβάσουμε την Παλαιό Διαθήκη και να διαπιστώσουμε τη σταθερότητα με την οποία επισημαίνεται η διαφορά μεταξύ της συμπεριφοράς προς την ομάδα του καθενός και της συμπεριφοράς προς τον κάθε ξένο. Τούτο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ηθική που προωθείται στην Καινή Διαθήκη. Η παραβολή του Ιησού για τον αλτρουισμό του Καλού Σαμαρείτη αποτέλεσε μια εντυπωσιακή απόκλιση από τα έθιμα. Ο αλτρουισμός προς τους ξένους είναι μια συμπεριφορά που δεν υποστηρίζεται από τη φυσική επιλογή.

Η τάση για αλτρουιστική συμπεριφορά προς άλλους εντός της κοινωνικής ομάδας αποτελεί συνιστώσα μεγίστης σπουδαιότητας στην εξέλιξη της γνήσιας ηθικής. Ωστόσο, για να υλοποιηθεί, απαιτεί έναν πολιτισμικό παράγοντα —το κήρυγμα ενός θρησκευτικού ηγέτη ή κάποιου φιλοσόφου. Δεν παράγεται αυτόματα από την εξέλιξη. Η γνήσια ηθική είναι απόρροια της σκέψης των πολιτισμικών ηγετών. Δεν γεννιόμαστε με ένα αίσθημα αλτρουισμού προς τους παρείσακτους, αλλά το αποκτούμε μέσω της πολιτισμικής μάθησης. Αυτό απαιτεί τον αναπροσανατολισμό των εγγενών αλτρουιστικών μας τάσεων προς έναν καινούργιο στόχο: τους παρείσακτους.

Στην αλτρουιστική τάση των διάφορων ατόμων καταφαίνεται μεγάλη ποικιλότητα. Περιστασιακά, θα συναντήσουμε ένα άτομο με εξαιρετική διάθεση για αυθόρμητη ευγένεια, αλτρουισμό, γενναιοδωρία και συνεργατικότητα. Οι δε οικογένειες στις οποίες εμφανίζονται τα άτομα αυτά επιμένουν πάντοτε ότι τα συγκεκριμένα άτομα ήταν έτσι από τη νηπιακή τους ηλικία. Αλλά γνωρίζουμε, επίσης, ότι υπάρχει και το αντίθετο άκρο, η διαταραχή της αντικοινωνικής προσωπικότητας. Πολλοί εγκληματίες έχουν μια τέτοια παθολογική προδιάθεση, και κάθε προσπάθεια διαπαιδαγώγησης αποδεικνύεται συνήθως μάλλον ανεπιτυχής με τέτοια άτομα. Τα περισσότερα άτομα, ωστόσο, βρίσκονται κάπου ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα. Αποκτούν την πραγματική ηθική (συμπεριλαμβανομένης και εκείνης προς τους παρείσακτους) μέσω της μάθησης. Το χαμηλό ποσοστό εγκληματικότητας στην Πολιτεία της Γιούτα, μια πολιτεία στην οποία έχουν υιοθετηθεί σε ευρεία κλίμακα οι ηθικές αρχές των μορμόνων, τεκμηριώνει αυτή την επίδραση της μάθησης.

Οι κήρυκες των ηθικών αρχών για την ανθρωπότητα έδωσαν δύσκολους και επίπονους αγώνες, διότι η εγγενής καχυποψία και η εχθρική διάθεση προς τους ξένους (παρείσακτους) δύσκολα υπερνικούνται. Αλλά υπήρξαν και παράγοντες που βοήθησαν στην υιοθέτηση της ηθικής· η αμοιβαία προθυμία για βοήθεια λειτούργησε επιτυχώς τόσο με τους παρείσακτους όσο και με τα μέλη της ομάδας. Ωστόσο, πολύ σημαντικότερη ήταν η ποικιλία εντός των ανθρώπινων πληθυσμών. Κάθε πληθυσμός περιλαμβάνει άτομα με μια ιδιαίτερα φιλική προδιάθεση, τα οποία βοηθούν στη γεφύρωση ομάδων και πληθυσμών. Τούτη η ποικιλία, όπως και η αναγνώρισή της, συντελούν στο να αναιρείται η άκαμπτη τυπολογική ερμηνεία όρων όπως η φυλή.

Από το βιβλίο Τι είναι η εξέλιξη– Ernst Μayr