Χανιά, ο πολιτισμός του λαδιού : Η παράδοση έχει την δικιά της ιστορία.

     

Η ανάγκη για σιγουριά στην επιβίωση, κάνει την παράδοση συνήθως αρκετά ελκυστική. Παράδοση που δεν είναι τίποτα άλλο , από την ψευδαίσθηση ότι η ζωή μας θα κυλίσει χωρίς αλλαγές , χωρίς σκαμπανεβάσματα και χωρίς ανασφάλεια. Η παράδοση είναι ένα αρκετά μεταβαλλόμενο πράγμα και μπορεί να αλλάξει πολλές  φορές  ακόμα και στο σύντομο χρόνο της ζωής ενός ανθρώπου.Αν με ένα προϊόν θα θέλαμε να χαρακτηρίσουμε τον γαστρονομικό μας πολιτισμό αυτό σίγουρα είναι το λάδι. .

Η οικογένεια μου είχε καταβολές από όλες τις επαρχίες του νομού ,ενώ από την άλλη μεριά μερικοί συγγενείς μου ως μορφωμένοι μπόρεσαν να ξεφύγουν από τα στενά όρια του νησιού και να συνδεθούν με δεσμά γάμου, με   ανταγωνιστικούς  προς το νησί μας τόπους, όσο αφορά την ελαιοπαραγωγή. Επίσης την εποχή εκείνη η ελαιοσυγκομιδή,  ήταν οικογενειακή υπόθεση και στους ελαιώνες  μαζευόταν όλες οι γενεές μιας  οικογενείας.  Οι καταγόμενοι από πλούσιες επαρχίες είχαν χοντροελίες, παρήγαγαν λάδι συνήθως πολλών βαθμών που σήμερα δεν θα έφτανε στο εμπόριο , λόγω του τρόπου συγκομιδής και την κακή ποιότητα επεξεργασίας. . Διέθεταν πολύ μεγαλύτερο κλήρο, τόσο μεγάλο που μπορούσαν να ζήσουν από αυτόν  και συνήθως θεωρούσαν τους έχοντες μικρότερο κλήρο ως υποδεέστερους.  Σε εκείνες τις περιοχές, όπως αργότερα έμαθα ερευνώντας, η συλλογή  της ελιάς γινόταν με τέτοιο τρόπο  που φαινόταν η πιο πατριαρχική δομή των εν λόγω κοινωνιών. Η συλλογή γινόταν χωρίς κλάδεμα και ράβδισμα και ήταν αποκλειστικά γυναικεία  δουλειά.  Στα τέλη  Οκτωβρίου ή στις αρχές του Νοέμβρη ανάλογα με τα τερτίπια  του καιρού οι ελαιώνες γέμιζαν με γυναίκες  ντυμένες με τα ίδια ρούχα, που φορούσαν και στις αρχές τις δεκαετίας του 1970. Σκουρόχρωμα με την απαραίτητη συνοδεία της μαντίλας. Κάθε μέρα, ανεξαρτήτως καιρού τις έβλεπες , γονατιστές με τα καλάθια τους,  ως τις αρχές της άνοιξης, να μαζεύουν από την γη, ψάχνοντας την οργιώδη  βλάστηση , τον καρπό της ελιάς . Η συλλογή της ελιάς ήταν ηθελημένη μορφή σκλαβιάς που επιβεβαίωνε τις κοινωνικές σχέσεις στην ύπαιθρο. Σε αντίθεση με αυτές τις επαρχίες, στην Κυδωνία και ειδικά σον κάμπο των Χανίων καλλιεργούσαν, όπως και οι γονείς μου τις λιανοελιές, που η συγκομιδή  τους  γινόταν διαφορετικά με αποτέλεσμα την  καλλίτερη ποιότητα λαδιού, με γεύση άγουρη.  Η συγκομιδή  εδώ ήταν δημοκρατικότερη, συμμετείχαν και οι  άνδρες ραβδίζοντας τον καρπό και κόβοντας τα πιο ψηλά κλαδιά, την συλλογή από το έδαφος ή τις παλαίτσες την αναλάμβαναν οι γυναίκες. Το κοινό όσο αφορά τις συνήθεις και τις αντιλήψεις, ήταν η μεγάλη προσήλωση στην γη  και η απέχθεια σε κάθε εκσυγχρονισμό, με αποτέλεσμα να μην κλαδεύουν,  έτσι για πολλά χρόνια δεν είχαμε βελτίωση στην παραγωγή. Μιλάμε  φυσικά για μια εποχή  με  ύπαιθρο ελάχιστα αστικοποιημένη  και ανθρώπους παντελώς αδιάφορους στον ευδαιμονισμό και την απόλαυση και τους ήταν αρκετή αυτή η ελάχιστη παραγωγικότητα  . Συνήθεις αντιπαραθέσεις,  στην οικογενειακή διαδικασία της συλλογής, λόγω εντοπιότητας, ήταν , ότι το αγουρόλαδο είναι ναι μεν υγιεινό αλλά ακατάλληλο για τους ευγενικούς ουρανίσκους των εχόντων μεγάλη περιουσία με χοντροελίες.  Το ίδιο έλεγαν και για το λιγότερο άγουρο, αλλά εξίσου υγιεινό, από άλλες περιοχές,  λάδι, όπως το Καλαματιανό , σε  περιοχές που γρηγορότερα από εμάς ,είχαν βελτιώσει, την καλλιέργεια , την συγκομιδή της ελιάς και την παραγωγή του λαδιού. Αλλά πηγή διενέξεων, μεταξύ των γενεών αυτή την φορά, που δυσκόλευαν την ζωή εμάς των νεότερων κάνοντας ασαφή τα καθήκοντα μας, ήταν το πιο κλαδί πρέπει να κοπεί από κάθε ελιά.  Εμείς προτιμούσαμε οι ελιές να κόβονται όσο το δυνατόν βαθύτερα, μια και η κοπή ήταν ευκολότερη του ραβδίσματος, το ίδιο προτιμούσαν συνήθως  και οι γονείς μας. Το αντίπαλο στρατόπεδο αποτελούσαν οι παλαιότερες γενεές, που έλεγαν, κάθε χρόνο, παρ’ ότι η εμπειρία και οι γεωπόνοι έδειχναν το αντίθετο, πως θα καταστρέφαμε την ελιά, το πόσο λίγο σεβόμαστε  την γη και το δέντρο, πόσα λίγα ξέραμε. Σε πιο ακραίες περιπτώσεις, όπου και οι μεγαλύτεροι είχαν τσαγανό, κατηγορούσαν τον εαυτό τους που έδωσε νωρίς στους κληρονόμους την κυριότητα της περιουσίας.

Την πρώτη μου επαφή, με τον πολιτισμό του λαδιού, την είχα με τα τρίκυκλα από τις σαπωνοποιίες της πόλης που μάζευαν τηγανόλαδα  από τις νοικοκυρές. Η φράση τους μέσα από τα μεγάφωνα «δέχομαι  και κατσιγάρους» είναι ακόμα χαραγμένη στην μνήμη μου. Κατσιγάροι, ήταν μια μαγική λέξη, εκείνη την εποχή ,για αυτό ίσως μετά από αρκετά χρόνια έμαθα ότι σημαίνει τα κατακάθια του λαδιού. Η χαρακτηριστική φωνή των οδηγών από τα τρίκυκλα των σαπωνοποιείων της πόλης, έκρυβε  μέσα της την πιο παλιά ιστορία, από τον πολιτισμό του λαδιού.  Η σαπωνοποιεία, που ξέφευγε από το πρωτόγονο άσπρο σαπούνι της οικιακής παρασκευής, ξεκινά στην Κρήτη και συγκριμένα στο Ηράκλειο, στα 1750. Στην πόλη μας προϊόν των αναρίθμητων σαπωνοποιείων  της πόλης, ήταν  η δημιουργία της Α.Β.Ε.Α. που είναι  ένα σημαντικό κομμάτι της αστικής ιστορίας της πόλης. Την Α.Β.Ε.Α ίδρυσε, δίπλα στο εβραϊκό κοιμητήριο, στα 1889, ο Γάλλος χημικός, Ιούλιος Δείς, ως τμήμα μια σειράς εργοστασίων που παρήγαγαν  πυρηνέλαιο  για τα εργοστάσια παραγωγής σαπουνιού Μασσαλίας  .  Στην αρχική του φάση, το εργοστάσιο περιελάμβανε το ελαιουργείο, το εκχυλιστήριο, τις δεξαμενές, το ξηραντήριο, το θερμαστήριο και το σιδηρουργείο. Από το 1918, άρχισαν να κατασκευάζονται το σαπωνοποιείο, το συσκευαστήριο και το κτήριο των γραφείων, η “οικία”. Το 1935 γίνονται εκτεταμένες εργασίες ανακατασκευών και το εργοστάσιο λειτουργεί με μεγάλη επιτυχία μέχρι τον πόλεμο, οπότε υφίσταται σημαντικές καταστροφές από τους βομβαρδισμούς .Μεταπολεμικά οι ζημιές αποκαταστάθηκαν και το 1951. Τώρα η παλιά  Α.Β.Ε..Α, έχει εγκαταλειφτεί  και το εργοστάσιο  λειτουργεί στα Κεραμία, με την μορφή ανώνυμης εταιρίας

Το μόνο που μένει σταθερό και αμετάβλητο στην αιωνιότητα είναι , ο αγώνας του ανθρώπου να  επιβιώσει , αξιοποιώντας όσα μπορεί να πάρει  από την φύση. Αν σταματήσουμε αυτόν τον αγώνα έστω  μια στιγμή, η φύση θα μας εξαφανίσει, όπως τόσα και τόσα είδη στον άπειρο χρόνο της ιστορίας της. Ευτυχώς που έχουμε το θάρρος να αλλάζουμε τις παραδόσεις